Powszechne jest twierdzenie, że każde dziecko jest inne i ma prawo do swojej odmienności, także w zakresie rozwoju. Trzeba jednak pamiętać, że różnice indywidualne to nie to samo co opóźnienie czy przyspieszenie rozwoju. W trzech krótkich częściach odpowiadających sferom, których dotyczy rozwój, przedstawiam najważniejsze cechy  i umiejętności, jakie zdrowy 5-latek powinien na tym etapie swojego życia posiadać.

Rozwój fizyczny i biologiczny

Według danych zawartych w: B. Janiszewska, Ocena dojrzałości szkolnej, Seventh Sea, Warszawa 2006, dziecko w wieku 5 lat osiąga:

• przeciętny wzrost ? 110 cm;
• średnią wagę ? 19 kg.

Sprawność ruchowa ? motoryka duża

Pięciolatek charakteryzuje się dużą dynamiką rozwoju fizycznego. W porównaniu z dziećmi młodszymi jest znacznie sprawniejszy ruchowo. Pięciolatek jest dzieckiem potrzebującym ruchu i lubiącym się ruszać. Pozwala mu na to rozwój kośćca oraz mięśni. Na placu zabaw bez trudu wspina się po drabinkach, buja na huśtawce, kręci na karuzeli, pokonuje wszelkie przeszkody i dużo biega. Dziecko w tym wieku potrafi także skakać obunóż i robić przysiady. W porównaniu z młodszymi przedszkolakami potrafi utrzymać równowagę na tyle, by móc skakać i stać na jednej nodze, chodzić stopa za stopą po narysowanej linii, podejmować próby jeżdżenia na rowerze dwukołowym. Można zauważyć, że ruchy rąk i ciała są coraz częściej skoordynowane i celowe. Pięciolatek potrafi na przykład łapać piłkę, rzucać i kopać w nią. Dziecko unikające aktywności ruchowej, które na placu zabaw stoi z boku, często się przewraca, potyka lub unika zabaw na konkretnych sprzętach, powinno wzbudzić naszą czujność. Brak jego aktywności może bowiem świadczyć o wolniejszym rozwoju fizycznym, braku siły lub też zaburzeniach w zakresie integracji sensorycznej.

Sprawność ruchowa ? motoryka mała

W porównaniu z dużą motoryką mała motoryka jest na niższym poziomie rozwoju, ale i tu zachodzą widoczne zmiany. Ruchy dłoni, palców, nadgarstków stają się coraz bardziej precyzyjne. Rozwija się koordynacja wzrokowo – ruchowa. Sprawność manualna przejawia się między innymi w używaniu kredek, flamastrów, nożyczek. Większość dzieci potrafi już prawidłowo trzymać ołówek. Pięciolatek potrafi narysować koło, trójkąt, kwadrat. Cięcie nożyczkami jest dla wielu trudnością, ale potrafią już rozciąć kartkę i wyciąć prosty kształt. Zdarza się jeszcze nieprawidłowe napięcie mięśniowe ręki.

Lateralizacja

Lateralizacja (czyli dominacja jednej ze stron w narządach parzystych: oczy, uszy, ręce, nogi) może być jeszcze nieustalona. Dziecko powinno orientować się w zakresie schematu własnego ciała, ale może mieć trudność ze wskazaniem kierunków i stron lewa ? prawa.

Samodzielność i odporność

W porównaniu z młodszymi przedszkolakami 5 – latek jest znacznie bardziej samodzielny. Potrafi sam się rozebrać i ubrać, pokonując zapinanie guzików, zasuwanie suwaka w kurtce, wkładanie butów, lecz wiązanie sznurowadeł jest jeszcze często problemem. Przy jedzeniu ma opanowane używanie sztućców (łyżki i widelca), zaczyna także używać noża do oddzielania kawałków jedzenia, ale jeszcze nie do krojenia. Dziecko 5 – letnie umie samodzielnie umyć zęby, ręce, buzię. Potrafi skorzystać z toalety bez pomocy dorosłych. Samo wie, kiedy potrzebuje skorzystać z toalety, choć niektóre dzieci wymagają jeszcze przypominania o tym. Moczenie w dzień zdarza się bardzo rzadko oraz wyjątkowo w nocy. Dzieci muszą mieć czas na odpoczynek. Młodsze przedszkolaki mają leżakowanie, ale już nie 5 – latki. Dzieci w tym wieku mogą udawać, że śpią. Jeśli jednak 5 – latek wciąż potrzebuje odpoczynku w ciągu dnia i rzeczywiście przeznacza ten czas na sen, jest to sygnał, że powinien on być w grupie dzieci młodszych. Należy pamiętać, że dzieci różnią się między sobą i pewne różnice w obrębie grupy rówieśniczej są normalne. Różnice występują także między chłopcami i dziewczynkami (chłopcy są sprawniejsi na placu zabaw, dziewczynki przy wykonywaniu prac plastycznych) oraz ze względu na środowisko, w którym się dziecko wychowuje.

Ważne jest, aby zadbać o zdrowie fizyczne dziecka. Każda choroba, niedoleczone przeziębienia osłabiają dziecko i uniemożliwiają prawidłowy rozwój. Rodzic w razie wątpliwości powinien skontaktować się z lekarzem, pójść z dzieckiem na badania, a także poprosić o wykonanie badań wzroku i słuchu. Każde niedopatrzenie może spowodować wolniejszy bądź nieprawidłowy rozwój dziecka i późniejsze niepowodzenia, w tym także szkolne.

Rozwój intelektualny i poznawczy

Dziecko w wieku 5 lat interesuje się otoczeniem. Charakterystyczna dla tego okresu jest tzw. ciekawość poznawcza. Dziecko błyskawicznie uczy się nowych pojęć, jest ciekawe świata, zadaje mnóstwo pytań: dlaczego? po co? kiedy?

Rozwój spostrzegania wzrokowego

Przejawia się przede wszystkim umiejętnością dostrzegania coraz większej liczby szczegółów na obrazku. Dziecko ma jednak trudność z wyodrębnieniem rzeczy ważnych i nieważnych. Jego spostrzeganie jest subiektywne. Patrząc na obrazek, wyliczy rzeczy i osoby, które widzi, poda ich cechy, czasem użyje zdań prostych, by opowiedzieć, co one robią. Oglądając historyjkę obrazkową, nie zawsze odgadnie, jakie są przyczyny i skutki. W porównaniu  z latami wcześniejszymi potrafi znacznie dokładniej przerysowywać wzory złożone z wielu elementów. Rozróżnia kształty. Potrafi dostrzec całość oraz wskazać jej części (np. wskaże, z czego zbudowany jest domek, a z czego nie).

Rozwój spostrzegania słuchowego

U 5-latka kształtują się procesy analizy i syntezy słuchowej. Dziecko potrafi w tym wieku podzielić wyraz na sylaby, złożyć wyraz z sylab, wydzielić samogłoskę i spółgłoskę  w nagłosie wyrazu. Nie wyróżnia głosek w wygłosie oraz nie dokonuje jeszcze analizy  i syntezy głoskowej wyrazu.

Rozwój umysłowy

Procesy myślenia 5 – latka przebiegają na konkretach. Dla dzieci w tym wieku to, czego nie ma przy nich fizycznie, czego nie widzą lub czego nie mogą dotknąć, przestaje istnieć (dlatego na przykład niektórzy tak bardzo boją się rozstań z mamą i nie potrafią zrozumieć, że ona po pewnym czasie wróci). Myślenie abstrakcyjne jest jeszcze słabo rozwinięte. U dziecka 5 – letniego myślenie znajduje się na poziomie przedoperacyjnym, opierającym się na zasadzie skojarzeń, zwykle bez logicznego przebiegu. Dziecko ma świadomość istnienia różnych zjawisk, ale spostrzega je jako stan aktualny. Nie potrafi dostrzec złożoności tego stanu, a więc powiedzieć, co było wcześniej i jakie będą tego konsekwencje. Nie potrafi ułożyć ciągu zdarzeń kolejno, kierując się myśleniem przyczynowo – skutkowym oraz dokonać odwrotnej operacji (rozumowanie od konsekwencji do jej przyczyny). Pięciolatek klasyfikuje według kilku kryteriów i podejmuje próby uogólniania. Przy definiowaniu kieruje się cechami zewnętrznymi i cechami budowy, tworzy tzw. definicje opisowe. Podając różnice i podobieństwa między rzeczami, zwraca uwagę na cechy zewnętrzne, jak: wielkość, barwa, budowa. Znacznie łatwiej podać mu różnicę niż podobieństwo.

Rozwój myślenia widać także w pracach plastycznych. Dziecko w swojej twórczości przedstawia, jak widzi świat. Początkowo jego rysunki są ubogie i statyczne. Wraz z rozwojem prace są coraz bardziej bogate w szczegóły oraz zaczyna pojawiać się akcja. Uwaga u 5 – latka jest mimowolna, nietrwała, o ograniczonym zakresie i łatwo ulega rozproszeniu. Następuje jednak rozwój procesów uwagi. Czas, w którym dziecko potrafi skupić się na wykonywanej czynności, stopniowo się wydłuża. Pięciolatek jest dzieckiem upartym i domagającym się wygranej. Dłużej skupi uwagę na zadaniu, które będzie zgodne  z jego aktualnymi zainteresowaniami i przy wykonywaniu którego będzie mógł odnieść sukces. Zadania trudniejsze, wymagające większej precyzji lub odwlekające nagrodę, będzie wykonywał znacznie krócej.

Pamięć u dzieci 5-letnich jest konkretno-obrazowa. Dzieci najłatwiej zapamiętują coś, co mogą zobaczyć i czego mogą dotknąć. Rozwija się powoli pamięć słowna i pamięć mechaniczna, czyli dosłowne zapamiętywanie tekstów. Dzieci bardzo szybko uczą się wierszyków, piosenek, zwłaszcza gdy są rytmiczne i rymowane. Pamięć jest jednak jeszcze mimowolna i nietrwała, choć rozwija się także pamięć dowolna. Pięciolatek zapamiętuje wiele szczegółów, zwykle niedokładnie, ale nie potrafi uogólnić i podać treści najważniejszej. Widać to zwłaszcza wtedy, gdy dziecko chce nam opowiedzieć o ważnym dla niego wydarzeniu z przedszkola, obejrzanym filmie czy przedstawieniu. Z drugiej strony rozwija się u dziecka pamięć logiczna. Dziecko jest ciekawe świata, chce go poznać i zrozumieć, stąd liczne pytania: dlaczego? po co? itd.

Rozwój mowy

U dziecka 5 – letniego następuje dalszy rozwój mowy. Pięciolatek powinien posługiwać się na tyle sprawnie językiem, by móc komunikować swoje potrzeby i być zrozumiałym przez otoczenie. Powinien potrafić powiedzieć, jak się nazywa, opowiedzieć o swojej rodzinie, ulubionej zabawie, o ważnym wydarzeniu, o tym, co widzi na obrazku, używając prostych zdań. Często zdarza się jednak, że wypowiedź dziecka jest niezrozumiała dla dorosłego odbiorcy. Spowodowane jest to wielkimi emocjami, które pojawiają się w dziecku, oraz brakiem umiejętności oddzielania wydarzeń i rzeczy nadrzędnych od podrzędnych.

W przypadku dzieci mających trudności z mową ważne jest, by jak najszybciej zadbać o odpowiednią opiekę logopedyczną oraz przeprowadzić badanie słuchu.

Rozwój emocjonalno-społeczny

Pięciolatek i emocje

Pięciolatek jest niemal całkowicie poddany swoim emocjom. Emocje towarzyszą mu przy każdej, nawet najmniejszej aktywności, są bardzo silne, żywe i niestabilne. Dziecko w tym wieku jest labilne emocjonalnie. W ciągu jednej zabawy może być szczęśliwe, następnie obrazić się, zainteresować, wpaść w złość i znowu być szczęśliwe. Reakcje dziecka są zwykle bezpośrednie, gwałtowne i nieadekwatne do sytuacji. Dojrzalsze dzieci potrafią częściowo opanować się w niektórych sytuacjach, krótka rozmowa pomaga im szybko odzyskać równowagę. Są jednak i takie, które zupełnie nie radzą sobie z emocjami i na przykład pomimo doskonałej znajomości zasad potrafią je wszystkie złamać w ciągu chwili, pod wpływem chociażby złości. Dzieci w tym wieku czują się związane ze swoją rodziną oraz z grupą i nauczycielem, który jest dla 5 – latka jakby matką w grupie przedszkolnej. Zdanie opiekuna jest bardzo ważne. Dziecko w tym wieku stara się połączyć w całość świat domu ze światem przedszkola. Każda nieścisłość wynikająca np. z różnicy zdań między rodzicem a nauczycielem jest przez dziecko bardzo dotkliwie odczuwana. Pięciolatkom zależy na aprobacie nauczyciela, rodzica czy innej osoby dorosłej. Z drugiej strony są one bardzo uparte i często mają swoje zdanie na dany temat. Przy zwracaniu uwagi dojrzalsze dzieci szybko reagują poprawą zachowania, mniej dojrzałe często najpierw buntują się i obrażają, potem zmieniają, nieraz tylko na chwilę, swoje zachowanie.

Dla pięciolatków poznających świat każde nowe wydarzenie jest źródłem intensywnych emocji. Swoje przeżycia werbalizują, opowiadając, co widziały, gdzie, ile razy, co kto powiedział i co zrobił. Rozwój społeczny jest ściśle związany z rozwojem emocjonalnym. Im lepiej dziecko panuje nad swoimi emocjami, rozwija swoją empatię, tym łatwiej mu będzie nawiązywać prawidłowe relacje z innymi osobami. Pięciolatek ma potrzebę zasad. Chce mieć jasno określone, co wolno, a czego nie, ponieważ zasady dają mu poczucie bezpieczeństwa. Nie oznacza to jednak, że zawsze tych zasad przestrzega. Zwykle doskonale je zna i chce egzekwować w stosunku do innych, sam jednak je łamie. Widać to zwłaszcza w grach zespołowych. Pięciolatki próbują oszukiwać i często nie potrafią przegrywać.

Rówieśnicy i zabawa 

W wieku 5 lat dziecko zaczyna odkrywać grupę rówieśniczą. Obserwuje inne dzieci, naśladuje je, chce mieć coś, bo inni tak mają. Zaczyna używać modnych słów i wyrażeń, bo inni tak mówią. Jednocześnie zabawa z rówieśnikami nie jest całkowicie zabawą razem. Dzieci bawią się w grupie, ale nie potrafią jeszcze współdziałać czy pójść na kompromis. Zwykle w zabawie ktoś dominuje i ktoś podlega drugiemu, zabawa zaś trwa tak długo, jak długo jej uczestnikom odpowiadają dane role. Należy podkreślić, że dla dziecka 5 – letniego zabawa odgrywa bardzo ważną rolę. Pozwala mu na rozwój w każdej ze sfer: ruchowej, poznawczej i emocjonalno-społecznej. Zabawa powinna być zatem dominującą aktywnością w tym wieku.

Trzy główne typy zabaw dominujących u 5-latków:

• zabawy ruchowe ? będące odpowiedzią na wzrost umiejętności fizycznych; wśród tych zabaw wyróżnia się także zabawy ze śpiewem, lubiane przede wszystkim przez dziewczynki;
• zabawy z podziałem na role ? dzieci naśladują jakieś postaci z bajek, książek (np. Batmana, Supermana);
• zabawy symboliczne, przede wszystkim w dom i szkołę ? będące odpowiedzią na zainteresowanie dziecka światem zewnętrznym i próbą poznania go.

W tym wieku dzieci bawią się razem bez względu na płeć, choć z czasem zaczyna się to zmieniać. Dziewczynki lubią mieć jedną lub dwie ulubione koleżanki, z którymi się bawią. Chłopcy zawierają bardziej swobodne kontakty z większą liczbą kolegów. Chłopcy i dziewczynki różnie reagują na konflikty w zabawie. Dziewczynki zwykle przestają się do siebie odzywać, chłopcy zaś rozwiązują problemy przez agresję fizyczną. Dzieci lubią chwalić się między sobą. Chłopcy chwalą się swoimi umiejętnościami i cechami, dziewczynki natomiast często odwołują się do cech swoich rodziców. Pięciolatki są już na tyle samodzielne, że potrafią same, to znaczy bez rodziców, funkcjonować w grupie. Nie powinny mieć problemów z rozstaniem z rodzicami, wejściem do sali, uczestniczeniem w zajęciach grupowych, zawieraniem nowych znajomości. Dzieci mniej dojrzałe mogą być dominujące lub całkowicie uległe, płaczliwe lub wybuchowe. Pięciolatki lubią być w centrum uwagi, lubią być chwalone i wyróżniane. Bardzo chętnie uczestniczą w zajęciach indywidualnych. Często są także interesowne i za swoją pracę żądają materialnej nagrody.

Na zakończenie

Pięciolatki to dzieci bardzo aktywne, zarówno w sferze poznawczej, fizycznej, jak  i emocjonalno-społecznej. Obserwując ich rozwój, należy dać im prawo do wolniejszego lub szybszego osiągania pewnych umiejętności. Kiedy jednak nie obserwuje się postępów dziecka lub postępy te są znikome, należy zastanowić się, czy nie potrzebuje ono pomocy. Być może niezbędna będzie konsultacja ze specjalistami i zdiagnozowanie trudności dziecka. Najważniejsze, by być otwartym na potrzeby 5-latka i starać się je zaspokajać.

Bibliografia

1. Ilg F.L., Ames L.B., Baker S.M., Rozwój psychiczny dziecka od 0 do 10 lat. Poradnik dla rodziców, psychologów, lekarzy, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005.
2. Janiszewska B., Ocena dojrzałości szkolnej, Seventh Sea, Warszawa 2006.
3. Problemy rozwoju i wychowania, pod red. J. Stypułkowskiej, Wydawnictwo Naukowe MEDIUM, Warszawa 2004.
4. Trowell J., Miller L., Holditch L., Od trzylatka do pięciolatka, Świat Książki, Warszawa 1997.
5. Zaburzenia emocjonalne i behawioralne u dzieci, pod red. T. Wolańczyka, J. Komender, PZWL, Warszawa 2005.

Tekst: Marta Kuklińska