Edukacja literacka w przedszkolu opiera się na treściach czerpanych z różnych rodzajów literatury dla dzieci. W książkach dla małych dzieci zaciera się granica między różnymi rodzajami i gatunkami literackimi. Proza przeplata się z poezją, napięciom dramatycznym często towarzyszy swoisty humor. Uprzywilejowanym gatunkiem jest bajka odwołująca się do animizmu jako właściwości wyobraźni i myślenia dziecka w tym okresie. Konstrukcja utworów dla najmłodszych sprzyja także integracji różnych środków wyrazu związanych z odbiorem tych utworów przez dzieci.

Dziecko przedszkolne łatwo poddaje się oddziaływaniu poezji, wierszy, które dzięki swoim nastrojom i „melodyjności” przemawiają do niego, nawet wtedy gdy nie rozumie poszczególnych słów.

Program edukacji przedszkolnej w swojej treści mówi o tym co składa się na materiał edukacyjny w tym zakresie. I tak z treści programowych wynika, że dzieci:

• dostrzegają dobro, prawdę i piękno w swoim postępowaniu i postępowaniu innych;
• dostrzegają wartości w sztuce (literatura, plastyka, muzyka, taniec);
• ilustrują ruchem muzykę, literaturę, przyrodę;
• umiejętnie posługują się różnymi formami wypowiedzi: monolog, dialog, recytacja, opis, opowiadanie;
• koncentrują się na czytanym tekście;
• korzystają ze źródeł informacji (słownik, encyklopedia, album, atlas itp.);
• organizują i korzystają z kącika książki;
• umiejętnie dobierają czasopisma i książki do własnych zainteresowań;
• dostrzegają znaczenie pisanego tekstu.

Wiele innych założeń programowych ma bezpośredni związek z kontaktem dziecka z literaturą piękną, ale może mieć też związek z inną dziedziną np. rozpoznawanie, nazywanie, wyrażanie emocji i uczuć, dzielenie się swoimi emocjami i uczuciami z innymi. Emocje i uczucia ma dziecko po wysłuchaniu jakiegoś utworu literackiego, ale ma je też gdy opowiada ważne dla siebie wydarzenie, czy też popadnie w konflikt z kolegą.

Formy wychowania literacko- teatralnego obejmują:

• obcowanie dzieci z książką,
• słuchanie opowiadań, nagrań na kasetach i płytach,
• oglądanie widowisk i przedstawień teatralnych,
• recytowanie wierszy,
• zabawy inscenizowane,
• twórczość słowna dzieci.

Do pierwszych, a zarazem podstawowych kontaktów dziecka z książką możemy zaliczyć oglądanie książek z obrazkami. Rodzajem czytelni w przedszkolu jest tzw. kącik książki. W tym miejscu dochodzi do zacieśnienia osobistego kontaktu dziecka z książką. Kącik zapewnia także obieg w grupie dziecięcej wybranych książek, które są przedmiotem wspólnych zainteresowań. Z racji tego, że książka dziecięca jako przedmiot percepcji wizualnej stanowi całość, na którą składa się jej struktura graficzna, ilustracje i tekst, powinna się odznaczać walorami artystycznymi. Dla dziecka przedszkolnego, zwłaszcza w młodszych grupach wiekowych najważniejsza jest ilustracja. Dopiero dzieci nieco starsze zwracają uwagę również na format książki, oprawę, wygląd tekstu, kształt liter itp.

Dzieci już w najmłodszej grupie wiekowej tj. 3-4-latków, lubią oglądać pięknie ilustrowane książki dla dzieci. Jest to świadome przeglądanie ilustracji, które z jakiejś przyczyny interesują dziecko. Może to być tematycznie związane z zainteresowaniami dziecka, może go zaciekawić ze względu na barwę i kształty itp. Bardzo często takiemu oglądaniu towarzyszą pytania do dorosłych bądź własna, swobodna interpretacja słowna ilustracji. Dziecko w tym okresie nie niszczy już książek gdyż sama książka stanowi dla nich wartość. Nie tylko bezpośredni kontakt dziecka z książką jest jedynym zadaniem tej przedszkolnej czytelni. Kącik książki w przedszkolu i jego dostępność w dogodnym dla dziecka czasie spełnia jeszcze inne funkcje. Ma za zadanie, przede wszystkim rozbudzić u dzieci zaciekawienie utworami literackimi, umożliwić powtórne przeżywanie ich treści i przyzwyczajać do samodzielnego poszukiwania kontaktu z książką.

Przedszkolna czytelnia powinna rozwijać aktywność dzieci. Okazją do takiej aktywności może być wymiana książek na półkach. Jednak o uaktywnieniu dzieci możemy mówić tylko wtedy, gdy ta wymiana dokonuje się wspólnie z dziećmi, gdy uwzględnia się ich życzenia i upodobania indywidualne. Dzieci lubią decydować jakie książki mają stać na półkach. Często wracają do wycofanych pozycji i należy im to umożliwić, gdyż daje to dzieciom okazję do odświeżenia więzi z książką znaną i lubianą.

Kolejną formą kontaktu dzieci przedszkolnych z książką a tym samym z literaturą są opowiadania, recytacja i czytanie utworów literackich przez nauczycielkę. Wszystkie te formy mają na celu umożliwienie dzieciom obcowania z pięknem słowa literackiego. Wśród tych form najważniejsze, uprzywilejowane miejsce zajmuje opowiadanie nauczycielki, w które można wplatać odpowiednio dobrany własny tekst. Opowiada się utwory pisane prozą. Należą do nich bajki, baśnie, legendy, opowiadania. Bardzo często opowiadana treść jest przez nauczycielkę ilustrowana obrazkami, co pozwala dziecku na pełniejsze zrozumienie tekstu. Opowiadanie stwarza jeszcze jedną szansę. Stwarza szczególną atmosferę więzi między nauczycielką a dziećmi. Dzieje się to poprzez kontakt wzrokowy. Nauczycielka obserwuje reakcje dzieci i odpowiednio do tego prowadzi narrację. Dzieciom, które obserwują nauczycielkę, jej mimikę, gesty i wyraz oczu, pozwala to i ułatwia przyswojenie utworu.
Utwory poetyckie czyli wiersze, dzieci powinny poznawać przez słuchanie recytacji lub ich czytanie przez nauczycielkę.

Wszystkie te formy, czyli opowiadanie, recytacja i czytanie utworów literackich muszą być przeanalizowane, gdyż wpływa to na lepszą percepcję utworu, pobudza wyobraźnię i przeżycia dzieci a tym samym przyczynia się do zrozumienia jego treści. Tą drogą przekazuje też nauczycielka dzieciom kulturę słowa.

Bardzo ważne przy doborze tekstów literackich, o czym musi pamiętać nauczycielka przedszkola, jest branie pod uwagę właściwości rozwojowych dziecka, a mianowicie krótkotrwałość uwagi, intensywność jego przeżyć a także podatność na zmęczenie. Dlatego też tylko krótki utwór, im młodsze dzieci tym krótszy, można przekazać dzieciom w całości. Najbardziej odpowiednie są tu utwory niezbyt długie, napisane prozą lub wiersze o żywej narracji. Gdy chcemy zapoznać dzieci z dłuższym utworem należy go skrócić, wybrać i połączyć najważniejsze fragmenty ze względu na zrozumienia przez dzieci myśli przewodniej lub ze względu na rozwój akcji. Dzieci starsze, ze względu na większe możliwości skupienia uwagi, chętnie słuchają cyklu opowiadań o losach jednego bohatera.

Dzieci ze starszych grup wiekowych, czyli 5-6-latki, zachęca się do opowiadania fragmentów utworów, do wypowiedzi na temat występujących w nim postaci, do prób oceny postępowania głównego bohatera itp.

U dzieci nastrój zasłuchania trwa krótko i zaraz później dzieci wyrażają chęć natychmiastowego wypowiedzenia swoich wrażeń. Są to momenty, w których stawiamy dzieciom pytania, co śmieszy, co smutne lub wesołe, co było najciekawsze i dlaczego.

Dzieci bardzo lubią słuchać ulubionych utworów i równie często proszą o ich powtarzanie. Ponawianie tych przeżyć sprawia, że literatura piękna staje się im bliska.

Inną formą rozwijania zainteresowań literaturą u dzieci przedszkolnych są nagrania na płytach i kasetach. Są to utwory naszych największych poetów i pisarzy w wykonaniu aktorów teatralnych i telewizyjnych. Dzieci słuchają nagrania a następnie, tak jak przy opowiadaniu nauczycielki wygłaszają swoje opinie, zadają pytania, wyrażają emocje i uczucia. Jest to forma o tyle ciekawa, że interpretacja utworów w wykonaniu ludzi do tego przygotowanych, czyli aktorów jest ciekawa i dostarcza dzieciom większych przeżyć.

Do równie ciekawych kontaktów z literaturą piękną dochodzi wtedy gdy dzieci mają okazję zobaczyć przedstawienie czy widowisko teatralne na żywo. Dzieje się to wtedy, gdy dzieci wyjeżdżają do teatru, bądź teatr przyjeżdża do przedszkola. W mniejszych miejscowościach ta druga możliwość jest częściej spotykana. Z ofertami różnych przedstawień zgłaszają się do placówek mniej i bardziej znane teatry. Dzieci bardzo lubią tą formę prezentacji utworów, zwłaszcza gdy z biernego widza stają się uczestnikami przedstawienia. Niezwykle emocjonalnie podchodzą do tego co mogą zobaczyć i dotknąć. Jest to chyba jedna z najciekawszych form kontaktu z literaturą piękną.

Bardzo zbliżoną formą spotkania z literaturą jest przedstawienie teatralne w wykonaniu samych dzieci. Zanim jednak zacznie się zabawa w teatr, dzieci zaczynają od zabaw tematycznych zwanych także zabawami w role. W przebiegu zabawy w role można zauważyć pewne podobieństwa do dramatu w realizacji scenicznej. Dzieci podejmują w nich różne role, a wydarzenia rozgrywają się jak gdyby na scenie, gdyż zawsze znajdzie się ktoś (dziecko lub dzieci nie biorące udziału w zabawie), które będzie to oglądać i oceniać.

Wstępny etap edukacji teatralnej w przedszkolu polega także na rozwijaniu zabaw samorzutnych, które otwierają przed dziećmi świat fikcji, fantazji i umowności, stanowiący tak naprawdę istotę teatru. Zabawy samorzutne, swobodne, nawet we wczesnym dzieciństwie nie polegają tylko na naśladownictwie. Są przede wszystkim wyrazem własnych przeżyć dziecka.

Dla dzieci przedszkolnych odpowiednią formą teatru jest teatr lalkowy. Niewielka scena takiego teatru i lalka (kukiełka, pacynka) ułatwiają małemu dziecku ogarnięcie wszystkimi zmysłami całego widowiska, gdyż nie jest ono jeszcze zdolne aby ogarnąć dużą scenę. Niemniej dziecko powinno poznać teatr w całym jego blasku i ogromie. Często dzieci same są aktorami i w wielu przypadkach dobrze czują się w tej roli. Taka zabawa w teatr wprowadza dzieci w umowność teatru, stwarza fikcję teatralną. Pozwala raz być aktorem a raz widzem, co pozwala na właściwy (dzieci potrafią zachować się w obu tych rolach) stosunek do obu postaci.

Inną formą kontaktu z literaturą piękną jest recytowanie przez dzieci wierszy, śpiewanie piosenek, co łączy się z odtwarzaniem utrwalonego w pamięci utworu. Małe dzieci choć są wrażliwe na oddziaływanie poezji, lubią słuchać i łatwo uczą się niektórych wierszy, to jednak deklamują je na ogół monotonnie. Stojąc sztywno mówią ściszonym głosem, nie potrafią regulować oddechu, słabo poruszają ustami, co powoduje zniekształcenie głosu a tym samym niezrozumienie słów przez odbiorcę. Wszystko to ogranicza możliwości ekspresyjne dziecka, które należy rozwijać w toku przyswajania przez nie tekstu wiersza.

Przyswajanie przez dzieci kultury recytowania przebiega w paru etapach. Aby dzieci mówiły tekst ze zrozumieniem, umożliwiającym własną ekspresję a nie mechanicznie, trzeba wiersz odpowiednio wybrać, omówić i zastosować odpowiednie do wieku dziecka metody jego nauki.
Nauczycielka powinna wybierać wiersze niezbyt długie, melodyjne, rytmiczne, o treści bliskiej dziecku. Następnie nauczycielka recytuje wiersz w sposób wyrazisty, z towarzyszeniem dyskretnej mimiki i gestykulacji. Następny etap to utrwalenie wiersza w pamięci dzieci za pomocą różnych sposobów stale zmienianych, aby podtrzymać zainteresowanie dzieci. Należy też oddziaływać na jego motywację. Motywację wzmacnia perspektywa wygłoszenia wiersza w różnych okolicznościach np. mamie na urodziny. Babci z okazji Dnia Babci itp. Treść uczonego na pamięć wiersza powinna wiązać się z zainteresowaniami dzieci, z aktualnymi wydarzeniami i uroczystościami.

Recytacja wiersza przez nauczycielkę jest dla dzieci pewnym wzorem, którego nie powinny jednak biernie naśladować. Wiersz mówiony przez dzieci powinien być recytowany swobodnie, naturalnie czyli tak jak dziecko go odbiera i rozumie.

Zabawy inscenizowane jako kolejny ze sposobów rozwijania u dzieci przedszkolnych zainteresowań literaturą piękną służą rozwijaniu ekspresji dziecka, zwanej ekspresją dramatyczną. W zabawach tych słowo połączone jest z ruchem, mimiką, gestem. Biorą w nich udział dzieci starsze, tj. 5-,6-letnie. Inscenizując baśnie, opowiadania nie uczą się tekstu swoich ról na pamięć, dlatego też zabawy te stwarzają możliwości rozwijania słownej inwencji dziecka. Sprzyjają także integracji, która dokonuje się między słowem i muzyką (piosenki, taniec) lub plastyką (stroje, dekoracje).

Do zabawy inscenizowanej wybiera nauczycielka utwory o prostej i żywej akcji, w której występuje kilka postaci. Przygotowanie przez nauczycielkę utworu pisanego prozą, wymaga od niej przełożenia narracji epickiej na utwór dramatyczny tj. wydzielenia krótkiego tekstu dla narratora i dialogów dla pozostałych postaci inscenizacji. Do pomysłów nauczycielki dzieci mogą dorzucać swoje propozycje, uzupełniać przedstawienie własnymi pomysłami. Dzieci powinny brać też udział w przygotowaniu kostiumów i scenografii.

W takiej inscenizowanej zabawie dzieci biorą na siebie role postaci ludzkich i zwierzęcych. Mogą także przedstawiać różne przedmioty np. drzewo poruszane przez wiatr. Takie role nie wymagają od dziecka nauczenia się materiału na pamięć. Ich gra ma charakter pantomimiczny, dziecko musi odegrać swoją rolę głównie ruchem, gestem i mimiką.

Po takich przygotowaniach rozpoczyna się zabawa inscenizowana, czyli zabawa w teatr. Na początku jej przebieg jest jeszcze nieskładny. Gra dzieci ma charakter statyczny, dzieci nie potrafią prowadzić dialogów, jedno nie czeka na odpowiedź drugiego, nie radzą sobie z następstwem czasu. Dzieci czują, że się je obserwuje i ocenia, dlatego też są za bardzo spięte a tym samym sztuczne, nieautentyczne w swym aktorstwie. Jeżeli zostawi mu się trochę swobody, jego gra będzie miała wyraz bezpośredni i szczery. Dziecko bardzo łatwo i szybko wczuwa się w nastrój inscenizacji, łatwo identyfikuje się z postacią, którą odgrywa.

Dzieciom, w takich przypadkach należy pozwolić postępować metodą prób i błędów. Nie narzucać sposobów interpretowania ról ale pobudzać i popierać ich własną inicjatywę. O ile na początku zabawy nauczycielka może przyjąć rolę narratora i reżysera, o tyle, wraz z usamodzielnianiem się dzieci, wyłącza się i pozwala dzieciom działać i bawić się na swój sposób.

Podczas zabawy w teatr konieczne jest zmienianie dzieciom ról, aby każdemu z nich dać możliwość wybierania tej na której mu zależy. Szczególnie dla dzieci nieśmiałych, mało popularnych w grupie odgrywanie ważnej postaci jest bardzo istotne, gdyż poprawia się ich samopoczucie, czują się wartościowe a często zaspokaja się ich pragnienia.

Dzieci ze starszych grup zachęca się , aby zrobiły przedstawienie dla młodszych kolegów. Kontakt teatru dziecięcego z publicznością uzupełnia zabawę i daje zasłużoną satysfakcję dziecięcym aktorom.

Ostatnią wymienioną formą jest rozwijania kontaktu, a tym samym zainteresowań literaturą jest twórczość słowna dzieci. Mowa dzieci w wieku przedszkolnym jest naturalna i żywa, zabarwiona emocjonalnie. „Pod wpływem nastroju emocjonalnego wyczuwanego w słowach dorosłych, dzieci uczą się modulować brzmienie swojego głosu. Przeżycia uczuciowe, radość, podziw czy smutek mogą także wyrazić w słowach mających poetycką formę”.

Dzieci w tym wieku rozwojowym lubią tworzyć oryginalne neologizmy, lubią bawić się brzmieniem słów i ich rytmem.

Nauczycielka przedszkola kształtuje mowę dziecka stosując różne metody pobudzania ich do dłuższych wypowiedzi, do opisywania ilustracji, różnych przedmiotów, opowiadania utworu literackiego, przedstawienia kukiełkowego itp. Organizowanie w przedszkolu różnych sytuacji pobudzających twórczą ekspresję słowną dziecka ma podstawowe znaczenie dla jego rozwoju.

Inną metodą zachęcania dziecka do dłuższych wypowiedzi jest układanie przez dzieci opowiadań na wymyślony przez siebie temat. Szczególne znaczenie mają tu swobodne wypowiedzi dziecka wypływające z jego przeżyć, o których mówi z własnej potrzeby. Sytuacje takie są często powiązane z interesującą dziecko spontaniczna działalnością, zabawą i twórczością plastyczną.

Nauczycielka musi pamiętać, że w przypadku pobudzania inicjatywy dzieci, trzeba im także zapewnić swobodę wypowiadania się.

„Bezpośredniość, świeżość i obrazowość stylu dziecięcych opowiadań ma bowiem swoje walory, jako twórcza ekspresja, którą należy rozwijać zgodnie z możliwościami każdego dziecka”.

Omówione formy rozwijania zainteresowań literaturą u dzieci przedszkolnych nie są jedynymi. Kontakt z literaturą, choćby w niewielkim stopniu mają dzieci na każdym kroku pobytu w przedszkolu. Fragmenty wierszy są wykorzystywane przez nauczycielkę w różnych sytuacjach i w różnym celu np. podczas spaceru gdy podziwiają uroki przyrody, podczas pobytu w łazience gdy uczą się mycia rąk, podczas posiłków gdy przyswajają sobie zasady dobrego wychowania. Niemalże w każdej sytuacji przedszkolnej można wykorzystać wiersz lub opowiadanie, które jest odpowiednie w tym momencie.

Anna Mateuszak
Dorota Kmiecik